Felsefedeki günah keçilerinin listesi oldukça kabarıktır. Immanuel Kant da, diğer birçok filozofla aynı kaderi paylaşarak, ölümünden günümüze kadar birçok kötülükten sorumlu tutulmuştur. Kimi zaman ezeli eleştirmeni Nietzsche’nin üzerine yapıştırılan etiketle, Holocaust ile ilişkilendirilmiş, kimi zaman ise Ayn Rand gibi vahşi kapitalizmin savunucuları tarafından gelmiş geçmiş en şeytanî kişilik olarak konumlandırılabilmiştir. Tüm bunların karşısında onu ideal toplumun kuramcısı, demokrasi, özgürlük ve insan hakları düşüncesinin felsefî temellerinin mimarı olarak görenler de vardır. Lacan ise, Kant’ı Sade’ın ikiz kardeşi olarak ele alırken, Karatani onu Marx’a daha yakın bulmuştur. Bu yorum kalabalığında gerçek Kant’ın hangisi olduğu sonlanmayacak bir tartışmadır ve söz konusu tartışma Kant’ın kişiliğinden çok düşüncelerini muhatap alır; oysa her düşünür için geçerli olduğu gibi Kant söz konusu olduğunda da es geçilmemesi gereken önemli bir nokta vardır: Kant’ın düşünceleri yaşamından bağımsız değerlendirilemez. Bu durum Kant’ın bir eylem adamı olmasından değil, düşüncelerine, yaşadığı yüzyılın kokusunun sinmesindendir.
Sağlığında otobiyografi yazmaya yanaşmayan, hakkında yazılan biyografilere de her zaman muhalefet eden, söz konusu çalışmaların ancak ve ancak kendisi öldükten sonra yayımlanabileceğini şart koşan bir filozof olarak Kant’ın, ölümünden bugüne kadar kayda değer sayıda biyografisi (yaklaşık 483 çalışma) yayımlandı. Ne var ki, Kant’ın yaşamını kaleme almaya soyunan her biyografi yazarı büyük bir sorunla karşı karşıya bulur kendini. Bu durum, tam da Kant’ın biyografik gelişiminden kaynaklanır: Kant, ketum bir karaktere sahiptir. Kendi hakkında çok az şey yazmış, mektuplarında dahi çok az kişisel veriyi açık etmiştir. Günlükleri bile kişiliği ve yaşamı hakkında eser miktarda veri barındırır. Bu yüzden biyografi yazarları oldukça meşakkatli bir işe soyunarak filozofun hayatını masaya yatırmaya uğraşır. Bu yazarlardan kimi, filozofun ölümünden hemen sonra işe koyulmuş, “gerçek” Kant’ı insanlara anlatmak amacıyla, merhumun bilinmeyen kötü yönlerini ifşa etmek istemiş, onun yakınlarına karşı ne kadar acımasız ve kibirli olduğunu yazmış, kimi de bu saldırılara karşı Kant’ı savunmak için kolları sıvamış, onun yüksek erdemlerini anlatmaya koyulmuştur. Kant hakkında yazılan son biyografilerden birinin yazarı olan Manfred Hühn’e göre ise ne yazık ki, bu biyografi bolluğunda Kant’ı, felsefesi ve yaşamı arasındaki paralelliklerle beraber ele alabilmiş, filozofun düşünsel macerasını yansıtabilmiş oldukça az eser vardır.
Her filozofun hayatı merak konusudur, ancak Kant özel bir konumdadır. Kant’ın hayatı diğer filozofların hayatları ile karşılaştırıldığında fazla “tekdüze” ve hatta bazılarına göre “sıkıcı” bile bulunabilir. Örneğin Nietzsche’nin ya da Wittgenstein’ın fırtınalı hayatlarını bilenler, komşularının saatlerini ayarlamak için günlük yürüyüşlerini takip ettikleri, yaşamı boyunca Königsberg’ten çıkmamış Kant’ın hayatını belki çok da merak etmeyeceklerdir. Ancak Kant’ın özel konumu tam da burada yatar. Onunki, bir filozofun her koşulda doğru düşünmek ve doğru eylemek çabasıyla geçirdiği bir yaşamın hikâyesidir. Bu hikâyede yolculuklar, aşklar, acele verilen kararlar yoktur. Kant, genç yaşından beri en büyük heyecanı düşüncenin sonsuz deviniminde ve özerkliğinde bulur. Düşünce ve eylem arasındaki mükemmel uygunluğa ulaşıp ulaşılamayacağı, her koşulda iyiyi istemenin doğru eylemi garanti edip etmediği ayrı bir tartışma konusu olarak aklımızın bir köşesinde dursun, ancak Kant’ın hayatını bilmek her şeyden önce Cassirer’in deyimiyle onun hayatla olan dönüşümlü ilişkisini bilmektir. Çünkü Kant, biraz ihtiyatlıca da olsa, sadece düşünceleriyle yaşama şekil verme amacında değildir, bağımsız öznelliğine karşın yaşam da onu sürekli şekillendirir. Bu yüzden Kant’ın tüm yüzyıla yayılan yaşamı 18. yüzyılın ahlakî ve siyasal yapısından ayrı düşünülemez. Demokrasinin ve cumhuriyet idesinin her zamankinden daha çok tartışmalı hale geldiği günümüzde Kant’ı hatırlamanın önemi de onun, mutlak monarşilerin yıkılarak parlamenter demokrasinin doğum sancılarının yaşandığı, iki önemli tarihi olayın, Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin ilanının ve Fransız Devrimi’nin gerçekleştiği bir dönemin filozofu olmasında yatar.
Kant’ın Eğitimi: Püriten Ana Kucağından Krallık Okullarına
Asıl adıyla Emanuel Kandt, 22 Nisan 1724 yılında, bugün Rusya sınırları içinde bulunan Kalliningrad’da, o zamanki adıyla Königsberg’te doğar. Annesi Regina Dorothea, oldukça dindar ve otoriter bir ev kadınıdır. İskoçya kökenli babası Johann Georg ise saraçtır. Sekiz çocuklu bir ailenin dördüncü evladı olan Immanuel’in kendinden önce doğan kardeşlerinden sadece bir tanesi yaşar. Yaşadıkları muhit küçük çocuklar için pek güvenli olmadığından ve belki de erken ölen evlatların acısından aile Immanuel’in üzerine özellikle titrer.
Annesi Kant’ı daha küçük yaşlardan itibaren sıkı bir dinî ve ahlakî disiplinden geçirir. Kant, ana kucağında aldığı bu ilk eğitimi her zaman saygıyla hatırlayacaktır. Regina Dorothea, Kant’ın dediği gibi, filozofun hem kişiliği hem felsefesi üzerinde en büyük etkiyi yaratan insan olarak anılır. Sıkı bir püriten olan Regina, ne yazık ki, Kant henüz on üç yaşındayken hayata gözlerini yumar. Ancak Kant onun öğrettiklerini yaşamının sonuna kadar asla unutmayacaktır.
İlk resmi eğitimini Kant, Prusya Kralı I. Friedrich’in okulu olan Collegium Fridericianum’da alır. Burada, sekiz yaşından on altı yaşına kadar teoloji ağırlıklı olmak üzere, mantık, Eski Yunanca ve Latince öğrenir. Collegium Fridericianum’daki eğitim evdekinden çok daha disiplinlidir. Dersler sabah saat yediden akşam altıya kadar sürer. Ancak Kant, çalışkan kişiliği sayesinde hiç zorlanmadan okulundaki en başarılı öğrencilerden biri olur.
Kralın öldüğü ve oğlu II. Friedrich’in tahta çıktığı 24 Eylül 1740 günü, on altı yaşındaki Kant, Königsberg Üniversitesi’ne, diğer adıyla Albertina’ya kabul edilir. Bu üniversite de yine bir kral tarafından, Albertus von Brandenburg tarafından 1544 yılında kurulmuştur. 18. Yüzyılın ilk yıllarında tüm Almanya’da yalnızca 27 üniversite ve toplamda 9000 öğrenci vardır. Albertina ise bu üniversiteler arasında önemli bir konumdadır. Kant, zorlu giriş sınavını başarıyla geçip üniversiteye kaydını yaptırdığında bir zanaatkârın oğlu olarak ciddi anlamda sınıf atlamış olur ve entelektüel gelişimi için önemli olacak bir bağımsızlığa kavuşur. Çocukluğundan ilk gençliğine kadar almak zorunda olduğu dinî eğitimden sonra üniversitede daha farklı alanlarda çalışma fırsatını kazanacaktır.
18. yüzyılın ilk yarısında Albertina’da yalnızca dört fakülte vardır: teoloji, hukuk, tıp ve felsefe. Bu dört fakülte arasında felsefe diğer fakültelerin altında yer alırken, teoloji, felsefe fakültesi başta olmak üzere tüm fakültelere hükmeden aslî fakülte olarak görülür. Bu durum etkisini, felsefe öğretiminde de gösterir. Çok sonları Kant, fakülteler arasındaki bu hiyerarşiyi Fakülteler Çatışması adlı eserinde eleştirel bir tarzda yorumlayacaktır.
Albertina’da felsefe eğitimi söz konusu hiyerarşi yüzünden asıl olarak teoloji ağırlıklıdır ve Königsberg’e hâkim olan ortodoks Protestanlığın etkisi ile Yeni Çağ filozoflarındansa Aristoteles’in okutulması yeğlenmektedir. Kant, üniversiteye geldiğinde ise bu durum az da olsa değişmiş, Aristoteles etkisi görece azalmış ve Descartes gibi düşünürler öğretilmeye başlanmıştır. Bu dönemde felsefe fakültesi Wolff ve Leibniz etkisindedir. Kant da öğreniminin ilerleyen yıllarında her iki düşünürden büyük ölçüde etkilenecektir. Ancak ünlü filozofun üniversiteye ilk başladığı senelerde felsefe okumaya niyetlendiği şüphelidir. Almış olduğu felsefe dersleri tüm üniversite öğrencileri için zaten zorunludur. Teolojiyi ise aslî alan olarak seçmediği bilinen Kant’ın gerçek ilgisi öğrenimin ilk yıllarında doğa bilimlerine, en çok da fizik ve coğrafyaya yönelik olacaktır. Ancak yine de filozof, matematik, mantık, felsefe olmak üzere çok çeşitli alanlardan dersler almıştır. Cassirer’e göre Kant’ın bu merakı, genel olarak bilimin her dalında kendini yetkinleştirme hedefinden kaynaklanır. Çünkü başından beri Kant’ın ilgisini çeken şey, “bilim” kavramının kendisidir. Bunda Kant’ın hocası Profesör Martin Knutzen’in payı büyüktür. Knutzen, mantık ve metafizik kürsüsünde profesördür ancak derslerinde doğa felsefesi, astronomi ve fizik gibi çeşitli disiplinler sıkça ele alınır. Knutzen’in asıl çalışma alanı ise Leibniz ve Newton üzerinedir. 1746 yılında, yirmi iki yaşındaki Kant da ilk çalışmasını bu iki düşünür üzerine hazırlar: Canlı Kuvvetlerin Doğru Değerlendirilmesi Üzerine Düşünceler (Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte).
Kant’ın İlk Çalışmaları
Başlığından, Kant’ın söz konusu çalışmasının salt fizik bilimini ilgilendiren bir tartışmayı ele aldığı düşünülse de, düşünürün bu yazıdaki aslî derdi yine bilim kavramının kendisidir. “Ölü kuvvetler” ve “canlı kuvvetler” arasındaki ayrımın tartışıldığı çalışmada Kartezyen mekanizmin karşısına Newton fiziği ve Leibniz’in monad öğretisi çıkartılır. Kant, Leibniz’i savunmakla beraber onun düşüncesindeki eksikleri vurgulayarak soruna yeni bir çözüm önerisi getirmeye uğraşır. Kant’ın bu ilk çalışması oldukça iddiasız bir şekilde kaleme alınmış ve kayda değer bir etki yaratmamış olsa da, bu metinde “metafizik” ve “bilim” kavramları arasında yapılan ayrım, filozofun önemli bir düşünsel uğrağını ifade eder. Kant’ın olgunluk eserlerinde ortaya çıkacak olan “eleştiri” kavramının ilk nüveleri bu eserde okunabilir. Çünkü Kant’ın buradaki asıl tartışması bilginin sınırları, düşünmenin imkânları ve yöntemi üzerinedir. Dolayısıyla ilk başta çağrıştırdığının aksine Kant’ın ilk eseri, fiziktense metafizik üzerine bir çalışmadır. Yine de kuşkusuz Kant’ın o dönemde fizik ve astronomi ile ilgili başka birçok çalışması da vardır. Filozof, metafiziğin yanında her zaman fen bilimleri ve kozmolojiye büyük bir ilgi duymuştur. Belki de gelecekte belirginleşecek olan metafizik ile ilgili temel kaygısı da bu merakta yatmaktadır.
Kant’ın babasının ve Profesör Knutzen’in art arda ölümlerinden sonra baş gösteren maddî sıkıntılar, filozofun üniversite öğrenimine bir müddet ara vermesini gerektirir. Yaklaşık altı sene süren bu zaman diliminde Kant, özel öğretmenlik yaparak soyluların evlerinde çocuklara ve gençlere eğitim verir. Ancak akademiden ayrı kalsa da bu dönemde okumalarını bırakmaz. 1754 yılında akademik dünyaya geri dönen Kant’ın yayınlanan iki makalesinin başlıkları onun bu dönemde fen bilimleri üzerine yoğun olarak çalıştığının kanıtı gibidir: Dünyanın Dönerken Değişip Değişmediği Sorusunun Araştırılması (Untersuchung der Frage, ob die Erde in ihrer Umdrehung einige Veränderung erlitten habe) ve Dünyanın Yaşlanıp Yaşlanmadığı Sorusu Üzerine (Die Frage, ob die Erde veralte). Hemen sonrasında Kant, Genel Doğa Tarihi ve Gökyüzü Kuramı (Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels) adlı çalışmasını yayınlar ve master öğrenimini Ateş Üzerine (Über das Feuer) adlı tezi ile tamamlar. Daha sonra Metafizik Bilginin Temelleri (Grundsätze methaphsyischer Erkenntnis) konusundaki doktora çalışması ile üniversitede ders vermeye hak kazanır ancak henüz akademik bir kadro elde etmiş değildir.
1756 yılına gelindiğinde, Kant, daha çok fizikî coğrafya üzerinde yoğunlaşır. Rüzgâr kuramı, büyük Lizbon depremi gibi konularda makaleler yazar. Tüm bu süreç içerisinde yaptığı birkaç kadro başvurusu reddedilirken, daha sonraları Erlangen ve Jena’dan gelen cazip kadro tekliflerini de kendisi kabul etmeyecektir. Çünkü Königsberg Üniversitesi’nde kalmak onun tek ve en büyük hayalidir, bu yalıtık ve tutucu şehirde yaşamak onun için neredeyse bir maxim halini almıştır. Şehir, 1758’de Ruslar tarafından işgal edildiğinde Kant, söz konusu işgalin Königsberg için çok daha hayırlı olduğunu düşünenlerdendir. Kente daha özgür ve demokratik bir atmosfer kazandırdığına inanılan Rus işgali sırasında Kant, kentin ileri gelenlerinin arasında oldukça sosyal bir hayat geçirir ve çevresi tarafından aranan bir kişilik haline gelir. Giyimine özen gösteren, bilardo oynamayı seven Kant’ın, sert mizacına rağmen çok az kişinin ayırdına varabildiği ince bir mizah duygusuna sahip olduğu da söylenegelir.
Sessizlik Yılları ve Eleştiri Kavramının Doğuşu
1762’de Königsberg’teki Rus işgali sona erdiği yıl, ünlü şair Herder, Kant’ın öğrencisi olur ve Rousseau’nun Kant’ta büyük heyecan yaratan iki kitabı Emile ve Contrat Social yayınlanır. Belki de bu heyecanın etkisiyle söz konusu dönemde filozofun ilgisinin metafiziğe ve insan bilimlerine yöneldiği görülür. Kant, bir yandan “Tanrı”, “güzel” ve “yüce” gibi metafizik kavramları tartışırken, bir yandan psikolojiye ve pedagojiye ilgi duymaktadır. Bunun yanında teoloji ve ahlak arasındaki ayrımları ele aldığı bir çalışması da yayınlanır. Bu dönemde Kant’ın yazdığı bir başka çalışma ise biyografik açıdan oldukça ilgi çekicidir: Bir Ruh Görücüsünün Metafizik Rüyalarla Açıklanan Rüyaları (Träume eines Geistersehers, erläutert durch Träume der Methaphysik). Almanya’da coşkulu bir taraftar kitlesine sahip olan ruh görücüsü Swendborg’un düşünceleri ve geleneksel metafiziğin yöntemiyle hesaplaşan bu alaycı çalışmanın ardından Kant, “zaman”, “mekân” ve “algı” gibi kavramlara eğilmeye başlayacaktır.
Kant, uzun yıllardır beklediği kadroya nihayet 31 Mart 1770 günü, 46 yaşındayken kavuşur. Sonunda Königsberg Üniversitesi felsefe bölümüne mantık ve metafizik profesörü olarak kabul edilmiştir. Profesörlük çalışması ise sonraki başyapıtlarının nüvelerini içeren Duyum ve Anlama Dünyasının Formları ve Temelleri Üzerine (Von der Forme der Sinnen und Verstandeswelt und ihren Gründen) adlı tezdir.
Sonunda hedefine ulaşan Kant, profesörlüğü elde ettiği tarihten itibaren on yıl boyunca kendini geri çeker ve hummalı bir sessizliğe gömülür. Bu dönemde sosyal çevresinden kopar ve kendini tam anlamıyla felsefeye adar ancak kayda değer hiçbir şey yayımlamaz. Bu katı izolasyon ise felsefeyi derinden etkileyecek bir kitapla sonlanacaktır: Saf Aklın Eleştirisi (Kritik der reinen Vernunft). Kitabın oluşum sürecinde felsefe fakültesinin dekanlığına getirilen Kant, bu dönemde başta felsefî ve biyolojik antropoloji olmak üzere çeşitli dersler verir. Yine bu inziva döneminde Kant’ı derinden etkileyecek önemli bir tarihî gelişme yaşanır: 1776 yılında “eşitlik ve özgürlük” şiarıyla Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi Virginia’da ilan edilir.
On yıllık sıkı bir çalışmanın ardından sonunda, 1781 yılında Saf Aklın Eleştirisi yayımlandığında kitap büyük sansasyon yaratır. Kant, bu çalışmasıyla 18. Yüzyıl felsefesine hâkim olan empirizm ve rasyonalizm arasındaki tartışmayı sonlandırma iddiasındadır. Klasik metafiziğin dogmatizmini eleştiren empiristler, bilginin kaynağının akıl olamayacağını savunurken, skeptisizme yaklaşmaktadır. Kant, söz konusu tartışmanın her iki kanadını da eleştirmektedir. O, hem klasik metafiziğin içinde bulunduğu bunalımın farkındadır hem de skeptisizmin yaygınlaşmasından kaygı duyar. İşte Saf Aklın Eleştirisi adlı kitabı bu ortamda, “Nasıl biliyoruz?” sorusuna üçüncü bir yanıt bulma çabasını ifade eder. Bu yanıt, kendisini dogmatik uykusundan uyandırdığını söylediği Hume’un rasyonalizm eleştirisi ile şekillenecektir. Felsefedeki “Kopernik Devrimi” olarak adlandırılacak olan Kant’ın üçüncü yolu, “bilgi nesnesinin bilen özneden bağımsız olamayacağını” ilan eder. Bir başka deyişle, sadece deneyimden gelen bilgi yoktur, ancak aynı şekilde sadece akıldan kaynağını alan bilgi de olanaksızdır. O halde bilgi, nesnenin kendisinden değil bilen öznenin nesneye yönelmesinden ve ona kendinden bir şey katmasından kaynağını alır. Bu devrim sadece epistemoloji ile sınırlı kalmayacak filozofun etik ve siyaset görüşleri de söz konusu özne-nesne ilişkisinin dönüşümünden pay alacaktır.
Böylece, birinci kritiğinde Kant, sadece “Nasıl biliyoruz?” sorusunu değil aynı zamanda “Neyi bilebiliriz?” sorusunu da cevaplar. Ona göre, insan aklı, deneyimin ötesinde yer alan “kendinde şey”leri bilemez, onlar ancak düşünülebilir. Bu belirlenim, aklın sınırlarını çizmek, onun olanaklarını ortaya koymak anlamına gelir ve Kant’ın kitabının başlığında yer alan “eleştiri” kavramından kastı tam da budur. Ancak bu noktada da metafiziğin ve inancın konumuna dair yeni sorunlar belirir:.
İlk sansasyonel eserinin yayınlanmasından üç sene sonra Kant, 1783 yılında metafiziğin ortaya koyduğu yargıların bilimler kadar kesin olmasının olanağını tartıştığı Gelecekte Bir Bilim Olarak Ortaya Çıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena (Prolegomena, Zu einer jeden künftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten können) adlı çalışmasını yayımlar. Bu kitapta Kant, sentetik apriori yargıların olanaklı olduğu sonucuna ulaşır. O halde metafiziğin bir bilim olabilmesi için matematik ve fiziğinki gibi deneyimden gelmeyen ancak yine de bilgimizi genişleten sentetik apriori yargılar koyabilmesi gerekir. Bu ise ancak, kaynağını akıllı öznenin özerkliğinden alan, doğa belirlenimini aşarak pratik alana yasa koyan ahlak söz konusu olduğunda mümkündür. İnanç konuları ise olanaklı bilginin sınırları dışında kalacaktır. Kant, bu ayrımla inanca alan açtığını savunmaktadır. İnanç, bilim ve ahlak arasında yapılan bu ayrımlar modern felsefede çok önemli bir çığır açacak, Rönesans’tan itibaren ilk nüvelerinin görüldüğü teolojinin felsefedeki hakimiyetinin geçersizleşmesi süreci tamamlanacak ve Tanrı inanç alanına itilecektir. Bu epistemolojik dönüşüm, antropolojik ve siyasal bir devrimi de beraberinde getirir. İnsan, tür olarak sahip olduğu belli olanaklar sayesinde her an gerçekleştirilebilecek bir özerklik ve sonsuzlukla tanışır. Bu yeni evrensellik aynı zamanda dinden bağımsızlaşan yeni bir ahlak ve siyaset düşüncesini de doğuracaktır.
Devrim Heyecanı, Son Eserler ve Kant’ın Mücadelesi
1784 senesinde, üniversitede ders vermeye devam eden ve dekanlık görevini sürdüren Kant, Berlinischen Monatschrift adlı dergide, çağının güncel sorunları ile ilgili ardarda iki önemli makale yayınlar: Dünya Yurttaşlığı Açısından Evrensel Bir Tarih Düşüncesi (Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht) ve Aydınlanma Nedir Sorusuna Cevap (Beantwortung der Frage: Was ist die Aufklärung?). Her iki makale de filozofun tarih ve siyaset felsefesi açısından belirleyici önem taşır. Cumhuriyetçi görüşlerin savunulduğu ve ebedî barış düşüncesinin ilk izlerini içeren evrensel tarih üzerine ilk makalede “toplum”, “ahlak” ve tür olarak insanın olanakları konuları tartışılır. Aydınlanma Nedir? makalesi ise Kant’ın kendi yüzyılı ile ilgili önemli tespitleri barındırır. Foucault’nun vurguladığı gibi Kant’ın metnini modern yapan şey de tam budur: Kant bu metinde ilk defa içinde yaşanılan durumun güncelliğini adlandırmaya çalışır. Böylelikle Kant, aydınlanmış bir çağda yaşanmadığını, aydınlanmaya gidilen bir çağda yaşandığını söyler ve 18. yüzyılı Aydınlanma’nın öncülerinden Kral Büyük Friedrich’in yüzyılı olarak tanımlar. Bu tespitin kendisi Kant’ın demokrasi algısı hakkında bir fikir verir. İnsanın tür olarak sahip olduğu eşitlik sayesinde, herkes kendi aklını kullanmaya cesaret ederek ergin olamama durumundan kurtulabilir; ancak Kant, bireyin tek başına bu durumdan çıkmasındansa kitlenin aydınlanmasının çok daha kolay olduğunu öne sürer. Kitleyi aydınlatma ve özgürleştirme görevi de, Kral Friedrich örneğinde olduğu gibi kendi çabasıyla aydınlanmış olan insanların öncülüğüne bırakılır. Özgürlük, kitlenin önünde aklını kullanma özgürlüğü olarak tanımlanır. Böylece halk, 17. yüzyıldaki yaygın görüşün aksine bir makineden ibaret değildir, artık o eğitilebilir bir kitledir. Halkın eğiticileri ve temsilcileri ise aklın kamusal kullanımını özel kullanımının önüne alan ve kitlenin önünde fikirlerini özgürce yayma hakkına sahip olan aydınlar olacaktır. Tüm bu düşünceleriyle yaklaşmakta olan Fransız Devrimi’nin temel ilkeleriyle paralel düşünen Kant, 1789’da “jakoben” damgasını yemek pahasına duyduğu coşku ve heyecanı gizlemez ve bütün şiddetine karşın devrimi, ilerlemenin, despotizm karşısında insanın özgürleşmesinin göstergesi olarak yorumlar. Çünkü ona göre önemli olan yaşanan olayın kendisi değil, söz konusu olayın insanların zihinlerinde yarattığı evrensel heyecandır. Kant’a göre bu evrensel heyecan sayesinde insanlık, geleceğe dair bir olanağın ayırdına varır.
Kant’ın bu süreç içerisinde ilk kritiğine eklenecek olan diğer iki kritiği, Pratik Aklın Eleştirisi (Kritik der praktischen Vernunft) ve Yargı Gücünün Eleştirisi (Kritik der Urteilskraft) adlı çalışmaları yayımlanır. Yine bu dönemde filozof iki kez üniversitenin rektörlüğüne getirilir. İlerleyen yaşıyla beraber felsefesi de artık sağlam temellere oturmuştur. Pratik Aklın Eleştirisi’nde 1784 yılında yayımlanan Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi (Grundlegung zur Methapysik der Sitten) adlı kitapta ortaya attığı “koşulsuz buyruk” kavramını ve etik görüşünü geliştirir. 1790 yılında yayınlanan Yargı Gücünün Eleştirisi adlı kitapta da estetik üzerine görüşlerini ve teleoloji sorununu ele alan Kant’ın, bu kitapta özellikle sensus communis kavramı ile estetik, etik ve siyaset arasında kurduğu bağ da dikkat çekicidir.
Kant, çağında yaşanan gelişmelere heyecan duyarken bir yandan kendi hayatında önemli bir mücadele dönemine girer. İlerleyen yaşı ile beraber bedensel ve zihinsel yetileri zayıflayan filozof, bu mücadeleden pek başarılı çıkamayacaktır. Kant’ın aydınlanmış monark olarak yücelttiği, Büyük Friedrich’in 1786’daki ölümünden sonra tahta geçen oğlu II. Friedrich Wilhelm, Kant’ın başta din üzerine olmak üzere bazı düşüncelerinden rahatsızlık duyar ve böylece kral ile filozof arasında on sene kadar sürecek bir çekişme başlar. Sonunda, II. Friedrich, Kant’ın Saf Aklın Sınırları İçinde Din (Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft) adlı kitabının yayımlanmasını yasaklar ve 1794’te bir mektupla filozofu çalışmalarını devam ettirmemesi yönünde uyararak kınar.
1795 yılında Kant, Ebedi Barış Üzerine (Zum ewigen Frieden) adlı çalışmasını yayımlar. Devletler arası barışın imkânı ve koşullarından bahsettiği bu çalışmasında etik, hukuk ve siyaset arasındaki ideal ilişkiden bahseder. Barışın sağlanması siyasetin görevidir, siyaset ise bunu hukuk aracılığıyla yapacak, hukuk da her zaman etiğe dayandırılacaktır. Bu çalışmasında despotizmi eleştiren Kant, tüm insanların eşitliğine dayanan cumhuriyetçi anayasayı bir kez daha savunur.
Kant’ın ürkek ve çekingen bir mücadele sürdürdüğü II. Friedrich Wilhelm 1797 yılında ölür. Aynı yıl Kant, hukuk ve siyaset düşüncesini erdem kuramıyla birleştirdiği ve güçler ayrılığı, düşünce özgürlüğü, hukukun üstünlüğü gibi cumhuriyetçi idealleri savunduğu eseri Die Methaphysik der Sitten’i yayınlar. Bu eser cumhuriyetçi bir eserdir, ancak diğer yandan aydınlanmış bir monark idealini temsil eden egemenin, karşı konulmaz otoritesini olumlar ve isyan hakkını reddeder. 1798 yılında yayınlanan Fakülteler Çatışması (Streit der Fakultäten) adlı çalışmasında Kant, merhum krala gönderme yaparak, üniversite eğitiminin mevcut hükümetin politikalarıyla şekillendirilmesini, bu yüzden de bazı fakültelerin diğerlerine göre devletle olan ilişkileri ölçüsünde değerli görülmelerini eğitim adına talihsiz bir durum olarak betimler. Akademik özgürlüklerin savunulduğu bu eserde, teolojinin felsefe üzerindeki hakimiyeti eleştirilir.
Kant’ın Ölümü
Kant giderek, her zaman çok dikkat ettiği sağlığının bozulmaya başladığını büyük bir huzursuzlukla kabul eder. Ne yazık ki, filozofun huzursuzluğunun asıl sebebi, ölmeye başlayanın yalnızca bedeni değil aynı zamanda zihni olmasıdır. Bir mektubunda; “Yaşlanmak büyük bir günahtır; bunun için hiçbir bağışlama olmaksızın ölümle cezalandırılırsınız” der. Çevresindekilere kendisini bundan sonra bir çocuk gibi görmelerini söyler ve huysuzlukları için af diler. Öncelikle her zaman büyük bir özen ve şevkle yaptığı görevini; ders vermeyi bırakır, daha sonra yazılarına son verir. 1803 yılının ekim ayında ise ciddi bir hastalığa yakalanarak babası ile aynı kaderi paylaşır: Filozofun vücuduna inme iner. Yeni yüzyılın dördüncü senesinde, 1804‘ün 14 Şubat’ında tükenmiş olan enerjisiyle, son kez “Es ist gut” (Böyle iyi) der ve saat sabah 11’de hayata gözlerini yumar. Hava çok soğuk olduğu için donan toprağa on altı gün boyunca gömülemeyen bedenini, Königsberg halkı ziyaret etmek için sıraya girer. Kentle özdeşleşmiş olan ünlü filozof, müzik eşliğinde toprağa verilir, mezar taşına ise şu sözleri yazdırılır: “Her zaman taze kalarak artan hayranlık ve huşu ile beraber, ruhun doyumunu, düşünce onlarla ne kadar sık ve daimi olarak ilgilenirse o kadar çok gerçekleştiren iki şey vardır: Üzerimdeki yıldızlı gökyüzü ve içimdeki ahlak yasası.”
Kant’ın ölümünden yaklaşık üç ay sonra, yaşamının son günlerine kadar büyük bir heyecanla takip ettiği Fransa’da, önce halkın desteğiyle başa geçen, sonra imparatorluğunu ilan ederek cumhuriyeti fesheden Napoléon Bonaparte’ın dönemi başlayacak, Code Civil yayımlanacak, halk hareketinin kazanımları yeni imparatorlukla kaybedilecektir. Felsefede ise Kant’tan çok etkilenen Schelling, Fichte ve Hegel’in düşünceleriyle Alman İdealizmi hüküm sürecektir.
Kant, hayatı boyunca düşünce ve eylem arasındaki gerilimi sonuna kadar hissetmiş bir filozoftur, ancak tercihini her zaman düşünce yönünde kullanmıştır. Çünkü o, devrim hakkındaki görüşlerinden anlaşıldığı gibi, tek bir bireyin toplumsal olanı değiştirmesi konusunda umutsuzdur. Ona göre, ancak insanlar kitleler halinde aydınlandığı zaman düşünceler gerçekliğe etki edebilecektir. Bunun olması için ise düşüncenin çağları aşan gücünün zihinlerdeki heyecan ve umudu yaratması gereklidir. Kant, bir yandan monarşinin tahakkümü altında sessizce üretmeye kendini adamışken, diğer yandan eserlerinde otoriteye paye bırakarak da olsa cumhuriyetçi idealleri ve özgürlüğü savunmuştur. Zira onun için en büyük pratik, düşünmenin kendisi olmuştur. Ne var ki yaşadığı yüzyıl, özgürlüğün bayrak açtığı ama sonunda yine hep kralların kazandığı bir yüzyıldır ve Kant’ın ideal olanın büyüsünden duyduğu huşu ile gerçekliğin radikal eleştirisine yeltenemediği yerde onun düşüncesindeki özgürlük tohumları hala yeşermeyi beklemektedir.
* İlk olarak FelsefeYazın dergisinin 18. sayısında yayınlanan bu yazı, ViraVerita için yeniden gözden geçirilmiş ve bir takım eklemeler yapılmıştır.
KAYNAKÇA
CASSIRER, Ernst. Kant’s Leben und Lehre. Hamburg: Felix Meiner Verlag, 2001.
GEIER, Manfred. Kant’s Welt. Hamburg: Rowolth Verlag, 2004.
KÜHN, Manfred. Kant-Eine Biographie. München: C.H. Beck Verlag, 2004.
VORLÄNDER, Karl. Kant’s Leben. Hamburg: Felix Meiner Verlag, 1986.
